Najstarsza wzmianka o pierwszej lokacji Wartenberga (dziś wzgórze „Stare Miasto” we wsi Barczewko) pochodzi z łacińskiej kroniki Piotra z Dusburga Chronica Terre Prussie „W tym samym roku (1325) i porze biskup warmiński Eberhard poprzez brata Fryderyka z Liebenzell swojego wójta, wybudował w ziemi Galindzkiej nad brzegiem Pisy zamek Wartenbergk”. Była to jedna z ostatnich inwestycji pochodzącego ze Śląska i zasłużonego dla rozwoju Warmii władcy. Lokalizacja zamku/strażnicy nie była tożsama z miejscem założenia miasta. Budowano je ok. 1330 r. na naturalnym wzgórzu, nad rzeką Orzechówką płynącą do jez. Wadąg. W dokumencie z 25 stycznia 1337 r. jako świadkowie w zapisie majątkowym występują proboszcz Henryk i sołtys Jan „Sub testibus domino Heinrico plebanus in Wartberg, Jo (hanne) sculteto ibidem”. To piersza informacja potwierdzająca istnienie młodej kolonii. W tym samym roku mają miejsce ważne nadania dla sołtysów Jana i Piotra: 1 – 10 włók ziemi, 2 – tartak z kołem młyńskim i 1 włóką ziemi nad rzeką Wadąg, 3 – przywilej wyrębu drzewa i połowu ryb, 4 – trzecia część dochodów z sadownictwa. Na tej podstawie można sądzić, że źródła te ilustrują intensywny czas budowy i rozwoju miasta. Pod stokami osiedla pracowało już zapewne koło młyńskie nad rzeką Orzechówką.
W kolejne kronice średniowiecznej harold zakonu krzyżackiego – Wigand z Marburga wspomniał: „Roku 1354 Kystut, Olgierd z Bojarami śpieszą do Wartenberga z ziemi Gunelauken, którą nieprzyjacielskim obyczajem ogniem niszczą i nikt z ich rąk nie uszedł”. Jeszcze mocniej brzmi ten przekaz w kronice Długosza: „Książęta litewscy, Olgierd, Kiejstut, Patrykij i Skirgiełło, zebrawszy możliwie najliczniejsze wojsko na wyprawę, korzystając nadto z posiłków ruskich, wkraczają do Prus i zaatakowawszy rejon w okolicy Wartenbergu, srożą się wobec ludzi i domów. Ponieważ ani mistrz pruski Winrich von Kniprode, ani żaden z komturów nie mieli odwagi podjąć walki z wielką liczbą barbarzyńców, wymordowawszy starców i dzieci i podpaliwszy wsie, wracają na Litwę zarówno z bydłem i łupami, jak i jeńcami obojga płci, których uprowadzili do nędznej niewoli”.
Nowe miasto Wartenburg (Barczewo) powstało w 1364 r. ale już w miejscu, gdzie istnieje do dziś. W 1369 r. założono wieś czynszową Aldewartberg (Alt Wartenburg, a po 1945 r. Barczewko). Wzgórze za wsią pozostało niezbudowane, a do czasów współczesnych nazywane było „Alte Stadt”, „Stare Miasto” lub „Alte Burg”, przechowując tym samym pamięć o pierwszej lokacji miasta Wartenburg/Barczewo. Jego tajemnice odsłaniane są od 2014 r. w trakcie kolejnych sezonów badań wykopaliskowych.
Wzgórze „Stare Miasto” było przedmiotem zainteresowania porucznika Johanesa Guisego z Torunia, który w latach 1826-1828 wykonywał inwentaryzacje założeń obronnych w Prusach. Na odręcznych szkicach mieściska używał określeń Heidnisch Wartenburg i Altstadt. W 1870 r. Max Toeppen, wzmiankował założenie wiążąc źródła historyczne, wzmianki oraz lokalizację. Pierwsza fachowa publikacja pochodzi z 1883 r., której autorem był major Hans Freiherr von Bönigk, który zabiegał o wykonanie tu badań wykopaliskowych. W 1925 r. w kalendarzu warmińskim ukazało się opowiadanie o zniszczeniu Barczewka, autorstwa wybitnego historyka Warmii – Wiktora Röricha. Przed II wojną stanowisko lustrowali badacze niemieccy Wilhelm Gaerte i Leonard Fromm. W tym samym czasie ratownicze wykopaliska na obiekcie w zakolu Pisy, nazywanym Romowa Góra lub zamek Gunelauke (domniemana pierwsza lokalizacja strażnicy), wykonywał Carl Engel. W 1947 r. inwentaryzację obiektów wykonywał Jerzy Antoniewicz, delegowany z PMA w Warszawie. Z jego inicjatywy w 1948 r. oba stanowiska tj. Ramowa Góra i Stare Miasto, wpisane zostały do rejestru zabytków.
Kluczowe znaczenie dla ponownego odkrycia i zainteresowania obiektem miały fotografie lotnicze oraz badania geofizyczne. W 1992 r. olsztyński geodeta dr Jerzy Miałdun wykonał cykl zdjęć lotniczych odsłaniających tzw. wyróżniki wegetacyjne na stanowisku. Przy kompilacji sprzyjających warunków udało się wykonać fotografie bujnie rosnącego zboża w miejscu zachowanych reliktów. W 2013 r. wykonano serię nieinwazyjnych badań poprzedzających prace wykopaliskowe. Badania geomagnetyczne wykonane przez zespół Piotra Wronieckiego ostatecznie potwierdziły kompleksowe zachowanie układu przestrzennego wczesnej kolonii miejskiej, pierwszej lokacji historycznego Wartenberga. W latach 2014-2024 na stanowisku prowadzone były systematyczne badania archeologiczne w ramach projektów: „Barczewko/Alt Wartenburg – warmińskie Pompeje” oraz „Barczewko – historia ogniem pisana. Średniowieczne zaginione miasto i urbanizacja Puszczy Galindzkiej”. Podczas badań odsłonięto pozostałości olbrzymiego pogorzeliska, relikty budynków i tysiące zabytków dokumentujących wczesną fazę zakładania miasta. Na stanowisku odkryto szczątki ofiar najazdu oraz cmentarz pierwszych osadników. Miejsce to stanowi archeologicznych pomnik początków Warmii.
Nie wiadomo czy dla pierwszego miasta Barczewa/Wartberga został wydany przywilej lokacyjny. Jest to prawdopodobne, bo w 1337 r. po raz pierwszy używa się określenia „miasto” przy opisie granic majątku inter granicies Civitati Wartberg oraz w nadaniach dla sołtysów in Wartberg Civitate. Budowa miasta była procesem długotrwałym, a zachowane relikty stanowią dokumentację przebiegu fazy początkowej. Widać elementy planowej zabudowy orientowanej na osi NW-SE. Zachowany układ przestrzenny reliktów, czytelny po raz pierwszy w obrazowaniu geofizycznym, odsłania prostokątny obszar w centrum. Był to plac rynkowy o wymiarach ok. 45 x 55 m, wokół którego koncentrowała się zabudowa miejska. W jego południowej części znajdował się kompleks budynków identyfikowany jako centrum rzemieślniczo-handlowe mercatorio. Budynki i wiaty ustawiono na planie litery C z częścią otwartą od strony południowej. W ich kontekście znajdowano m.in. drobne depozyty monet, ostrogi, złocone aplikacje i ozdobne elementy ubioru. Od bramy w części zachodniej do centrum prowadzi główny ciąg komunikacyjny z zabudową od północy i południa. Rozmierzono w całości parcele zachodniej pierzei rynku, gdzie wzniesiono dwa bliźniacze i jak się wydaje, ekskluzywne budynki. Zrekonstruowany moduł podstawowy parceli to budynek na planie prostokąta o wymiarach 2 x 3 pręta (ok. 8,5 x 12,5 m). Pod połową budynku znajdowała się zagłębiona piwnica z wejściem od strony wnętrza. Na obrzeżach lokalizowano budynki niezbędnej infrastruktury, takie jak np. browar, łaźnia, kuźnia, rybaczówka, warsztaty metalurgiczne czy zagrody dla zwierząt.
W północno-wschodniej części placu rynkowego w 2015 r. odkryto cmentarzysko, na którym systematycznie odsłaniane były kolejne pochówki. Ostatnim elementem logicznie skomponowanej struktury miejskiej była identyfikacja w 2024 r. na południowo-wschodniej rubież cmentarzyska, konstrukcji która może być utożsamiana z kościołem. Obiekt wyróżniał się prostokątnym zarysem o wymiarach ok. 9 x 15 m i usytowany był dokładnie na osi E-W. U podstaw stoku od strony wschodniej spiętrzono wody Orzechówki i przy stawie wybudowano młyn. Architektura założenia na tym etapie była całkowicie drewniana, a głównym budulcem był dąb. Wykonano poważne prace fortyfikacyjne profilując głębokie fosy oraz stawiając palisady na obrzażach wałów. Wszystkie te zamienione w pogorzelisko, ale utrwalone i archeologicznie potwierdzone ślady inwestycji przekonują, że mamy do czynienia z początkiem oganizującej się kompleksowej struktury miejskiej na biskupiej Warmii.
W kontekście zabytków nieruchomych, reliktów zabudowy i przede wszystkim w zasypiskach piwnic budynków, odnaleziono tysiące przedmiotów będących kolekcją referencyjną kultury materialnej Warmii połowy XIV w. Walorem tej kolekcji jest występowanie artefaktów w ich pierwotnych, niezakłóconych kontekstach. Pomimo widocznych śladów pożaru, przetrwały też szczątki organiczne jak np. ziarna zbóż. W wypalonej glinie utrwaliły się odciski roślinności, traw, zbóż i liści. Najliczniej reprezentowaną kategorią zabytków są naczynia ceramiczne takie jak: garnki, misy, dzbany, kubki oraz amfory, z czego dziesiątki zachowały się w całości lub pozwalały na pełną rekonstrukcję. Wyróżnić można dwa nurty technologiczne: powszechnie występujące formy ceramiki szarej, toczonej oraz powtarzalnej formy ceramiki obtaczanej, tradycyjnej. Zabytki metalowe to głównie przedmioty żelazne takie jak np.: nożyki, noże, krzesiwa, gwoździe, nity, okucia, kłódki i klucze, klamry szkutnicze, zawiasy, podkowy, sprzączki, raki do chodzenia po lodzie i haczyki rybackie. Szczególne znaleziska to np. rożen, tasaki półksiężycowate, okucia łopat, okucia zamków, ostrogi, groty strzał i bełtów kuszy, elementy kuszy (haki, spusty), groty włóczni, elementy pługa, widły. Unikatowym znaleziskiem jest głowica miecza oraz depozyt 160 grotów bełtów kuszy. W południowej części stanowiska i w obrębie mercatorio występowały duże konkrecje żelaznej szlaki a nawet łupki żelaza poświadczające działalność metalurgiczną. Dotyczy ona nie tylko przetwarzania żelaza, ale także obróbki metali kolorowych. Poświadcza to obecność brązowych i srebrnych wytopków oraz fragmenty naczyń brązowych.
Na stanowisku licznie występują również brązowe aplikacje pasów w różnych odmianach. Sposób ich noszenia widać w odsłanianych pochówkach, gdzie w kilku przypadkach występują kompletne zestawy ze sprzączkami i okuciami końcówek. Do bardziej oryginalnych ozdób zaliczyć można złocone, srebrzone i brązowe aplikacje odzieży (lilijki, kwiaty, koliste tarczki). Przejawem używania towarów luksusowych są pojedyncze znaleziska plomb tekstylnych pochodzących z Flandrii i Wenecji. Całość dopełnia seria ponad 400 numizmatów reprezentujących wszystkie typy brakteatów do reformy monetarnej Winricha von Kniprode (ok. 1360 r.). Nie jest wykluczone, że zbiór ten zawiera także emisje biskupie oraz monety pochodzące spoza Prus krzyżackich.
Cmentarz w Barczewku został logicznie wkomponowany w układ przestrzenny tworzonego miasta, nieco poza zwartą strefą zabudowy od strony północno-wschodniej. Granicę stanowił ślad ogrodzenia, dobrze czytelny od strony zachodniej, między linią pochówków i piwnicą budynku 14. Od południa była to przestrzeń pomiędzy budynkiem 15. Od wschodu naturalną delimitacją cmentarza był niewielki wał i palisada nad stromym stokiem opadającym od rzeki Orzechówki. Nekropola zajmowała powierzchnię około 12 arów. Przebadano 126 pochówków, a szacunkowa ilość wszystkich znajdujących się tam grobów oscyluje wokół liczby 150.
Odnalezienie cmenatrzyska narzucało pytania o miejsce lokalizacji kościoła. Udało się to ustalić w 2024 r., kiedy od strony wschodniej, mniej więcej w centralnej osi cmentarzyska, odsłonięto negatyw konstrukcji o wymiarach ok. 9 x 15 m. Identyfikowano ją jako negatyw drewnianego budynku, sytuowanego dokładnie na linii E-W. W warstwie próchnicy znajdywano mnóstwo gwoździ konstrukcyjnych. Od strony zachodniej pomiędzy pochówkami zachowano przestrze wolną o szer. ok. 2 m, tworzącą swoistą alejkę. W północnej części cmentarza orientacja kilku rzedów pochówków na linii NW-SE zgodna jest z osią założenia miasta. W centralnej i południowej części oraz wokół i wewnątrz reliktów kościoła groby mają orientację dokładnie na lini E-W. Ciała zmarłych wkładano do grobów w drewnianych trumnach, z głową ułożona w kierunku zachodnim. W jednostkowych przypadkach odnotowano orientację wschodnią. Zmarłych składano na wznak, z rękoma złożonymi w różnych konfiguracjach. Odzież przewiązywano pasami ściąganymi żelaznymi kółkami i sprzączkami. Czasami skóra wykańczana była brązowymi detalami, aplikacjami i okuciami zakończeń. Większa ich ilość, w tym brązowe ornamentowane sprzączki, znajdowane były w pobliżu reliktów kościoła. Elementem wyposażenia pochówków były także noże, czasem krzesiwo, jedna lub kilka monet. Oryginalnym i powtarzalnym elementem praktyk grzebalnych były kawałki glinianych naczyń znajdywane w zasypisku jamy grobowej lub obok zmarłego. W grobie nr 105, na kościach klatki piersiowej, znajdował się duży fragment brzuśca naczynia ze stemplami w kształcie krzyża. Grób nr 106 zlokalizowany na zewnątrz SE narożnika kościoła, to jedyny pochówek z ostrogą. W grobie dziecięcym nr 28, odkryto brązowe aplikacje wokół czaszki, zapinkę gwiaździstą, monety, mały fragment naczynia glinianego i miniaturowy, glazurowany dzbanek.
Cmentarzysko w Barczewku jest miejscem, gdzie zlożone są fizyczne szczątki pierwszego pokolenia osadników warmińskich. Obok pochówków śląskich przybyszy znajdują się tu zapewne groby pruskich autochtonów. To także cmenatrz pierwszych chrześcijan na tym terenie. Kwestie etniczne będą jeszcze przedmiotem analiz aDNA.
Atak wojsk litewskich na młodą kolonie miejską musiał być wydarzniem nagłym i zaskakującym. Lakoniczny opis średniowiecznej kroniki i lokalna tradycja przechowały pamięć o tym wydarzeniu do współczesności. Fabularyzowane teksty w popularnym na Warmii kalendarzu i relacje w prasie z lat 30. XX w. opowiadały o tragedii mieszkańców Starego Miasta w Barczewku. Podania wzmacniały rzekome znaleziska na wzgórzu spaleznizny, kości ludzkich i fragmentów czaszek. Przed rozpoczęciem badań teren wolny był jednak od tego rodzaju artefaktów.
Dopiero systematyczne odsłanianie kolejnych połaci zaginionego miasta utwierdzało badaczy w przekonaniu, że obok unikatoego stanowiska archeologicznego pełnego spektakularnych znalezisk, jest to również miejsce wielkiej tragedii ludzkiej. Stało się jasne że cała zabudowa spłonęła w gigantycznym pożarze. Każdą z piwnic przykrywała gruba warstwa węgli drzewnych i wypalonej gliny – polepy. Drewniane słupy konstrukcyjne osadzone w ziemi na głębokości do 2 m i elementy ścian wyżarzone były do samego końca. Temperatura była tak wysoka, że ceramika uległa stopieniu i wiele odsłanianych naczyń glinianych było plastycznie zdeformowanych, przepalonych wtórnie na pumeks. Ślady topienia znajdywano nawet w niewielkich srebrnych brakteatach. W zwęglonych konstrukcjach tkwiły czasami groty bełtów kuszty. Żelazne elementy okuć, mocowań, i gwoździ konstrukcyjnych powleczone były warstwą czerwonych tlenków, podręcznikowej tzw. patyny ogniowej. Jedno z najciekawszych znalezisko to bydnek z wielkim miedzianym kotłem, wokół którego znajdywały się naczynia zawierające ziarna zbóż i leżał cały zestaw wartościowych narzędzi m.in. widły, tasaki czy rożen. Pod gruzami pieca znajdywały się węgle z paleniska i żelazne szpikulce. Nie był to typowy dla archeologii zespół przypadkowych artefaktów, lecz depozyt będący zapisem chwili najazdu niczym zatrzymany kadr filmu.
W kącie innej piwnicy leżał kompletny szkielet kota. Chyba nie było czasu na ewakuację i obronę skoro w miejscu leżał depozyt 160 grotów bełtów kuszy. Podręczny arsenał, którego nie miał kto użyć (?). Najbardziej ekspresyjne w swej wymowie były jednak przepalone fragmenty szczątków noworodka. Dziecko ukryto pośpiesznie wraz z najcenniejszymi przedmiotami, bo tuż oko leżały dwa srebrne pieścienie. W piwnicy obok znaleziono także kompletny szkielet kobiety pod spaloną i zawaloną konstrukcją ściany. Pierwotnie ciało leżało na brzuchu z rękoma w pozie jakby osłaniającej głowę. Czaszka i fragmenty ramion uległy kremacji. Na policzku lewej ręki zachował się prosty pierścionek z brązu, a przy kręgach szyi fragmenty lnianej tkanny. Antropolog określił szczątki jako szkielet młodej kobiety, zmarłej w wieku 19-21 lat. To znalezisko uwiarygodniło zatem źródła z epoki jak i, wydając się przesadzone, opowieści ludowe. Być może w nieeksplorowanych jeszcze piwnicach znajdują się kolejne szczątki ofiar.
1325: Założenie zamku Wartenbergk
1329: Wzmianka o drodze z Dobrego Miasta do Barczewa/Warthberg
1330: Domniemana data budowy miasta Wartberg na wzgórzu nad Orzechówką
1337: Wzmianka źródłowa o proboszczu Henryku i sołtysie Janie z miasta Wartberg
1337: Nadanie przywilejów sołtysom Janowi i Piotrowi z miasta Wartberg
1346: Założenie wsi Schönwiese (Schonewise) pomiędzy Dobrym Miastem a pierwszą lokacją Wartberga
1354: Zniszczenie pierwszego miasta Wartberg przez wojska Olgierda i Kiejstuta
1356: Wzmianka o nieistniejącym już mieście anitqua civitas Wartberg
1364: Relokacja miasta, przywilej lokacyjny dla nowego miasta Wartenburg nad Pisą (dziś Barczewo)
1369: Pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Aldewartberg/Barczewko
1376: Odnowiony przywilej lokacyjny dla wsi Aldewartberg/Barczewko
1385: Nadanie młyna we wsi Aldewartenberg/Barczewko „Orzechowomühle”
1875: Niski stan wody zatrzymuje pracę młyna Orzechowo, zagroda w tym miejscu przetrwała do dziś
1945: Spolszczona nazwa miasta Wartenburg (Barczewo) – Wartenbork
1946: Zmiana nazwy miasta z Wartenbork na Nowowiejsk
1947: Przyjęcie nazwy Barczewo na cześć etnografa ks. Walentego Barczewskiego- przypuszczalnie w tym samym czasie wieś Alt Wartenburg nazwano Barczewkiem, zachowując związek obu miejscowości.
